Çocukluğumda Ankara Cebeci’de arkadaşımla takılırken büyük bir patlama duyduk. Korkuyla, “Eyvah uçak düştü” dedim. Yanımdaki arkadaşım ise “Uçak ses duvarını aştığından bu sesi duyduk” dedi. Sesin bir hızı olduğunu biliyorum. Bağırarak, ıslık çalarak seslerimizin yankılarını dinlerdik. O zaman aklımdan geçenler bunlardı. Yaklaşık 50 sene önce yaşamıştım bu olayı.
Suya bir taş atın. Halkaların su yüzeyinde yayılmasını izlersiniz. İzlerken biraz da hipnotize olursunuz. Su yüzeyinde yayılım halka halkadır. Ses dalgaları da aynı şekilde yayılır. Yine de ses titreşimleri madde olmadan yayılmaz. Bu birinci bilgidir. Herkes bilir.
Sesi oluşturan kaynak hareketliyse, dalgalar neredeyse helezonik bir harekete dönüşür. Sudaki dalgada kaynak taştır. Dalgaları da tam olarak halka şeklindedir, yuvarlaktır. Hareketli kaynakta ise kaynak hareket ettiğinden gittiği yöne doğru olmak üzere halkanın merkezinden uzaklaşır. Bu yüzden halka elips biçimine yaklaşır.
Kaynak ses hızına ulaşırsa, ses dalgalarının tümü üst üste biner. Yani kaynak ses dalgalarıyla aynı hızda ilerler. Dalgalar moleküller üzerinde aynı zamanda bir titreşim etkisi yaratır. Bunlar üst üste olduğundan titreşim etkisi katlanarak bir basınç alanı meydana getirir. Kaynak ses hızına ulaştığında ve basınç duvarı ortaya çıktığında –sert bir duvardır, kaynak ise genellikle bir jet uçağıdır- bu duvarı deldiğinde müthiş bir gürültü çıkar, bunun adı sonik patlamadır. Işık da benzer özellikler taşır. Uçakların ses duvarını aşma anının görüntülerini internetten izleyebilirsiniz.
SES NASIL OLUŞUR?
Yukarıdaki girişi niye yaptım? Liseyi bitirdikten sonra, devamlı popüler fizik kitaplarını okudum, bilim dergilerini karıştırdım. Çünkü evrende olan fiziksel olaylar beni daima hayrete düşürür ve hayran bırakır. Güçlü Titreşimler adlı kitabı da bu doğrultuda okudum. Örneğin tek bir frekansa sahip ses dalgası üreten “Y” şeklinde bir alet olan ve Do sesine ayarlı diyapazonu titreştirdiğinizde yakınında bulunan diğer diyapazonlarda da aynı Do sesini duyacaksınız. Bunun gibi, 2001: Uzay Yolu Macerası filminde geçen “Pod kapısını aç Hal” repliğinin hangi icada adını verdiği, Jamaika’dan gelen Reggae müziğinin karakteristik özelliğinin ne olduğu gibi konuların cevabını da bu kitapta bulabilirsiniz.
Kitabın ilk iki bölümü “Ses Nasıl Oluşur?” ve ”Müziğin Sesi” konularına ayrılmış. Aynı şekilde ses, ses dalgaları ve özellikleri, hızı, sesin yeğinliği, gürlük ve gürlük eğrileri, işitme yetisi, doppler etkisi gibi tam olarak fizik biliminin sesle ilgili konularına yer verilmiş. İlgimi çeken diğer bir konuda da “Ritmin Olmalı” alt başlığı altında çeşitli müzik türlerinden örnekler verilerek, anlamlarına ve tabii ki klasik müziğe değinilmiş Rock’n roll, blues, Boogie-Woogie, caz, country , pop, rhythm and blues, gospel ve reggae bu müzik türlerinden bazıları. Bu bölümde yazdığım türleri başlatanlar ya da en tanınmış olanları belirten isimler ve şarkıları da yer alıyor. İçlerinde kulak aşinası olmadığınız türler mutlaka vardır. Benim gibi yapın Youtube’de onları arayın Boogie-Woogie ya da country müzik nedir araştırın ve bilmiyorsanız bluesi dinleyip, öğrenip keyif alın. Bilemediğiniz müzik türleri için bunu denemenizi tavsiye ederim.
EN YETENEKLİ ÇALGI
Eserin üçüncü bölümü enstrümanlara ayrılmış. Piyano, keman ve gitarın konu edildiği telli çalgılar, trompet ve trombonun yer aldığı bakır üflemeliler, ağaç üflemelilerden ise klarnete değinilmiş. Örneğin kemanın anlatıldığı bölümde bu çalgının yapıldığı maddelerden bahsedilmiş, bazı notaların frekans aralığı vurgulanmış, en iyi keman yapımcılarının adları da belirtilmiş. “En yetenekli çalgı” başlığı altında da insan sesi çeşitli şekillerle desteklenerek incelenmiş.
Yazarın aşağıda alıntılayacağım “Son Söz” alt başlığındaki cümleleri eseri özetliyor:
”Eğer ana alanınız fizikse, müziğin fizik ile bu kadar çeşitli yollardan ilişki kuruyor olması sizi şaşırtmış olabilir. Öte yandan fizik ile sadece sınırlı bir ilişkisi olan bir müzisyenseniz, ümit ederim fiziğin müziğin temelindeki önemli etkisi ile ilgili bir bakış açısı ve konuya yoğunlaşmanızı sağlayabilecek bir birikimi kazanmışsınızdır.”
Eserden: “Müzisyenlerin çoğu ilk yıllarında klasik müzik eğitimi alır sonra başka müzik türlerine devam edebilirler fakat yaşamlarının erken döneminde alınan klasik müzik eğitiminin tüm ciddi müzisyenler için gerekli olduğu kabul edilmektedir.”
TÜBİTAK Popüler Bilim Kitapları.
Güclü Titreşimler- Müziğin Fiziği
Good Vibrations- The Physics
Yazar : Barry Parker
Basım Yılı : Eylül 2015
Çeviri: Cenk Güray-Mahmut Sözer
321 sayfa
Yazıyı Hazırlayan: Recai Başpınar